Poznawcze podejście do inteligencji

R. Sternberg zaproponował   próbę dekompozycji "inteligentnego" procesu poznawczego. Autor ten sformułował model teoretyczny myślenia przez analogię, zakładający występowanie pięciu składników procesu poznawczego:
1. kodowanie pojedynczych składników analogii,
2. wnioskowanie o relacji między dwoma pierwszymi składnikami (np. pojazd, samochód),
3. umiejscowienie trzeciego terminu analogii (np. owoc) w logicznej strukturze analogii,
4. zastosowanie wykrytej wiedzy na temat logicznej struktury analogii w celu wybrania poprawnej odpowiedzi (np. jabłko),
5. udzielenie odpowiedzi na pytanie.
W wyniku weryfikacji trafności modelu teoretycznego Sternberg dotarł do części składowych procesu poznawczego zaangażowanego w rozwiązywanie zadań intelektualnych, zbadał także różnice indywidualne w tym zakresie. Stwierdził on, że choć osoby "psychometrycznie" inteligentne reagują ogólnie szybciej, nie dotyczy to wstępnych etapów analizy zadania, które trwają dłużej u osób uzdolnionych. Sternberg wyróżnił 6 źródeł różnic indywidualnych w ujęciu komponentowym: liczbę i rodzaj składników, regułę ich zestawienia w proces poznawczy, kolejność składników, regułę kończenia aktywności składników, czas i poprawność działania składników oraz rodzaj reprezentacji poznawczej, na której działają składniki.

Kolejnym zagadnieniem podjętym przez psychologów poznawczych był związek inteligencji z uczeniem się. Na poziomie empirii nie udało się zebrać przekonujących danych, które potwierdzałyby znaczenie procesów uczenia się dla inteligencji. Nie wiadomo też, czy lepiej się uczymy, ponieważ jesteśmy sprawni umysłowo, czy jest odwrotnie.
Sternberg zaproponował teorię, zgodnie z którą inteligencja powiązana jest z szybkim automatyzowaniem procesów poznawczych. Dzięki temu osoby inteligentniejsze wykonują wiele czynności w sposób płynny, szybki, bez wysiłku i bez konieczności sprawowania nad nimi świadomej kontroli.
Inne wyjaśnienie zależności między inteligencją a uczeniem się proponują Ackerman i Schneider, którzy nawiązali do koncepcji Fittsa o trzech fazach nabywania wprawy (1.faza poznawcza - opanowanie podstawowych czynności potrzebnych do wykonania zadania; 2.faza asocjacyjna - tworzenie i utrwalanie skojarzeń; 3.faza autonomiczna - całkowita automatyzacja czynności i uwalnianie ich spod kontroli świadomości). Autorzy ci twierdzą, że im późniejsza faza uczenia, tym mniejsze są wymagania stawiane systemowi poznawczemu, zwłaszcza uwadze. Inteligencja zaś, jako ogólna zdolność poznawcza, ważna jest tylko w pierwszej fazie nabywania wprawy. W drugiej fazie liczy się szybkość percepcyjna, w trzeciej - zdolności psychomotoryczne. Wnioskować więc można, że odpowiednio długi proces nabywania wprawy w wykonywaniu zadania poznawczego powinien doprowadzić do zaniku korelacji między inteligencją a parametrami wykonania tego zadania, głównie czasem reakcji.
Widzimy więc, że poglądy Sternberga i Ackermana są względem siebie konkurencyjne. Jeśli uczenie się, to tworzenie struktur poznawczych, niezbędnych do wykonania nowej reakcji - rację ma Ackerman, ale jeśli uczenie się polega na osiąganiu maksymalnego poziomu wykonania czynności - rację ma Sternberg.
Nęcka, E. (2001). Inteligencja. W: J. Strelau (red.). Psychologia. Podręcznik akademicki. Psychologia ogólna. (t.2, s.721-760). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Poznawcze koncepcje inteligencji koncentrują się na poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie jakie jest poznawcze podłoże cech intelektualnych, w odniesieniu do specyficznego charakteru funkcjonowania elementarnych procesów poznawczych np. uwagi czy pamięci.
Poznawcze korelaty inteligencji.
Zadanie Posnera i Mitchella dotyczące czasu potrzebnego na przetwarzanie semantycznego znaczenia liter jest zróżnicowane indywidualnie (Hunt). Osoby uzdolnione językowo cechują się szybszą identyfikacją znaczenia liter, czyli krótszym czasem dostępu do magazynu leksykalnego.
Sternberg nie poszukiwał poznawczych korelatów różnic indywidualnych ale próbował dokonać „dekompozycji” inteligentnego procesu –poznawczego. Wykorzystał zadania wnioskowania przez analogię, bo są one uznawane za miarodajny wskaźnik inteligencji płynnej lub ogólnej bo wysoko ładują te czynniki. Sformułował model teoretyczny myślenia przez analogię zakładający występowanie pięciu etapów:
1 kodowania pojedynczych składników analogii
2 wnioskowania o relacji między dwoma pierwszymi składnikami
3 umiejscowienia trzeciego elementu w logicznej strukturze analogii
4 zastosowania wykrytej wiedzy na temat logicznej struktury analogii w celu wybrania poprawnej odpowiedzi
5 udzielenia odpowiedzi. 

Metoda analizy komponentowej mierzy czas potrzebny na wykonanie różnych wariantów i wersji zadania. Pozwala wykazać jak długo trwa każdy z założonych etapów.
Wychodząc od analizy składników procesu intelektualnego Sternberg stworzył komponentową teorie inteligencji. Wyróżnił trzy grupy składników: komponenty wykonawcze, komponenty nabywania wiedzy i metakomponenty. Pierwsze odpowiadają za wykonywanie konkretnych zadań np. rozumowanie przez analogie. Poszczególne zadania mogą wymagać swoistego układu komponentów, choć autor zakłada występowanie pewnej kategorii składników ogólnych, biorących udział w rozwiązywaniu wszystkich zadań intelektualnych. Do składników ogólnych zaliczył min kodowanie. Składniki nabywania wiedzy odpowiadają za przyswajanie informacji, porównywanie ich z posiadanymi informacjami i tworzenie funkcjonalnie sensownych zestawów jednostek informacji. Składniki nadrzędne odpowiadają za planowanie i kontrolę przebiegu procesu poznawczego. Dzięki nim proces poznawczy wykonywany jest w sposób planowy, uporządkowany, często świadomy; odpowiadają one też za nabywanie doświadczeń w zakresie wykonywania danego procesu poznawczego, jeśli jest okazja do wielokrotnego powtarzania tego procesu. Składniki wykonawcze wyróżniono na drodze analizy komponentowej, pozostałe natomiast nie były przedmiotem analiz eksperymentalnych. Teoria ta jest wiec mocno spekulatywna.
Potem Sternberg stwierdził, że jest to tylko subteoria triadowej teorii inteligencji. Dwie pozostałe subteorie opisują inteligencję w relacji do doświadczenia indywidualnego i w relacji do kontekstu społecznego lub praktycznego. W ujęciu triadowym subteoria komponentowa opisuje inteligencję jako wewnętrzny proces poznawczy polegający na działaniu składników wykonawczych. Proces ten znajduje się pod nadzorem składników nadrzędnych, czerpie zaś z efektów działania składników nabywania wiedzy. Subteoria doświadczeniowa opisuje sposób funkcjonowania wyróżnionych trzech grup składników w sytuacjach o zróżnicowanym poziomie nowości w stosunku do dotychczasowych doświadczeń podmiotu. O inteligencji człowieka świadczą dwa czynniki: skuteczność działania w sytuacjach nowych i tempo automatyzowania czynności poznawczych. Subteoria kontekstualna opisuje sposób działania składników inteligencji w realnych sytuacjach życiowych, decydujących o inteligencji praktycznej i społecznej. Triadowa koncepcja Sternberga należy obecnie do najbardziej popularnych teorii inteligencji, choć niezwykle trudno ją sklasyfikować ze względu na szeroki zakres.

Strelau J (1997) Inteligencja człowieka

Triarchiczna (triadowa) teoria inteligencji zakłada, że istotę inteligencji człowieka należy rozpatrywać z trzech punktów widzenia: kontekstu, doświadczenia i składników.
Subteoria kontekstu ujmuję inteligencję w relacji do świata zewnętrznego i podkreśla rolę kontekstu środowiskowego w determinowaniu tego co stanowi o zachowaniu inteligentnym. Z tego punktu widzenia inteligencja to celowa adaptacja do realnie istniejącej rzeczywistości. Jeżeli adaptacja jest niemożliwa jednostka podejmuje działania zmierzające w kierunku kształtowania zmiany rzeczywistości lub też selekcji środowiska odpowiednio do jej zdolności adaptacyjnych. Nie sposób więc zrozumieć istoty inteligencji poza społeczno kulturowym kontekstem. Subteoria kontekstu określa, które zachowania, kiedy, gdzie i dla kogo należy uznać za inteligentne.
Subteoria doświadczenia odwołuje się do dwóch podstawowych zdolności-radzenia sobie z nowym zadaniem i wymogami środowiska oraz zdolności do automatyzacji procesów informacyjnych. Rozwiązywanie nowych zadań wymaga udziału tzw. ogólnego systemu przetwarzania informacji, w którym procesy przetwarzania informacji przebiegają w sposób kontrolowany i świadomy. Z kolei rozwiązywanie zadań znanych i w znanej sytuacji odbywa się na zasadzie zautomatyzowanych procesów informacyjnych, które autor określa mianem lokalnego systemu informacyjnego. Rozwiązywanie zadań charakteryzujących się brakiem lub małym stopniem doświadczenia angażuje przede wszystkim wiedzę oraz ogólny system przetwarzania informacji. W miarę nabywania doświadczenia coraz większe porcje informacji przekazywane są do systemu lokalnego. Zdolność automatyzacji procesów informacyjnych zależy od tego w jakim stopniu procesy te są przekazywane z systemu ogólnego do lokalnego.(…) Pomiar inteligencji w kontekście subteorii doświadczenia polega głownie na tym, by mierzyć skuteczność wykonywania zadań wymagających adaptacji do nowości lub też automatyzacji wykonywanych czynności.
Subteoria składników odnosi się do różnic indywidualnych w zachowaniu inteligentnym. Traktuje ona składniki jako elementarne procesy przetwarzania informacji przebiegające na wewnętrznych reprezentacjach przedmiotów i symboli. W zależności od pełnionych przez nie funkcji Sternberg wyodrębnia trzy rodzaje składników. Są to:
Metaskładniki czyli procesy przetwarzania informacji wyższego rzedu występujące w czynnościach planowania kontroli i podejmowania decyzji. Nadzorują przebieg procesów niższego rzędu (wykonawczych i nabywania wiedzy). Autor wyodrębnia 7 metaskładników: decyzja co do problemu, który należy rozwiązać, wybór składników niższego rzędu, selekcja sposobu organizacji informacji, selekcja strategii porządkowania składników niższego rzędu, decyzja dotycząca angażowania zasobów uwagi, kontrola rozwiązania zadania i wrażliwość na zewnętrzne sprzężenie zwrotne.
Składniki wykonawcze to procesy przetwarzania informacji uczestniczące w wykonywaniu zadań. W zależności od fazy wykonywanego zadania Sternberg wyodrębnia następujące etapy: kodowanie bodźców, strukturalizację i porównywanie bodźców oraz reakcję. Najbardziej złożony jest etap drugi w jego ramach autor wyodrębnił składniki: wnioskowanie, przekształcanie, zastosowanie, porównywanie i wyjaśnianie. Rola i układ tych składników zależy od specyfiki rozwiązywanego zadania. W zadaniach wymagających rozumowania, występują składniki typowe dla rozwiązywania testów inteligencji.
Składniki nabywania wiedzy to procesy przetwarzania informacji obecne w czynnościach uczenia się i nabywania wiedzy. Sternberg wyodrębnia trzy składniki: selektywne kodowanie polegające na odrzuceniu informacji nieistotnych, selektywne łączenie w trakcie którego następuje proces strukturalizacji wybranej informacji oraz selektywne porównanie polegające na odniesieniu nowo nabytej informacji do uprzednio utrwalonych informacji. Miarą inteligencji z punktu widzenia składników nabywania wiedzy są różnice indywidualne w możliwości nabywania wiedzy.