Pojęcie tożsamości narracyjnej wyrosło z filozofii,
zajmował się nim m.in. słynny współczesny filozof Paul Ricoeur. Zaproponowany
przez niego koncept narracyjnej tożsamości zdaje się być czymś przeciwnym do
pojęcia autobiografii. Tworzy się poprzez wspomnienia, opowieść i przekazy na
temat Ja. Ricoeur rozpoczął od postawienia pytania kim jestem? w odniesieniu do
takich pojęć jak zmiana (change) i (performance). Następnie podzielił tożsamość
na dwa oddzielne kategorie: idem i ipse. Idem jest kategorią, która odnosi się
do pojęcia jednostajności i podobieństwa (Sameness). Ipse jest kategorią, którą
można opisać jako indywidualność (Selfhood) – w tej kategorii dochodzi do
narracji własne tożsamości poprzez opowiadanie i czytanie życiowych historii,
zarówno tych prawdziwych jak i fikcyjnych pochodzących z dorobku kultury,
przekazów i legend. Tworzą one system wartości oraz sposób postrzegania siebie
jednostki. W ten sposób tworzy się nowy wgląd (insight) w Ja. Tak więc można
powiedzieć, że struktura narracyjna jest rozdzielona na historię i fikcję.
Narracja jest sposobem rozumienia świata przez ludzi
(Trzebiński, 2002). W zdarzeniach i problemach ludzie widzą historie.
Powszechność i uniwersalności narracyjnego rozumienia świata przejawia się w
powszechności formy opowiadania w wytworach kulturowych, takich jak mity,
legendy, literatura piękna i filmy. Rozumienie wiąże się natomiast z
interpretacją danych, zarówno napływających z zewnątrz jak i tych generowanych
przez umysł (Neisser, 1967, za: Trzebiński, 2002). Proces rozumienia ma zatem
charakter konstrukcyjny a nie reprodukcyjny. Narracja nie jest jedyną formą
rozumienia otoczenia, jest jednak formą naturalną i ważną – jedną z pierwszych
w rozwoju jednostki (Nelson, 1989 za: Trzebiński, 2002). Niemożność
narracyjnego strukturalizowania doświadczeń w ważnych dla jednostki sferach ma
negatywne konsekwencje dla jej funkcjonowania (May, 1997, za: Trzebiński,
2002). Bruner (1998) twierdzi, że narracja jest jedynym sposobem opisania
„przeżytego czasu” oraz, że „życie” jest konstruowane przez ludzi poprzez ten
sam rodzaj rozumowania, za pomocą którego tworzy się narracje. Narracje jako formy rozumienia rzeczywistości posiadają pewną podstawową strukturę: „bohater z określonymi intencjami napotyka na trudności, które w wyniku zdarzeń toczących się wokół zagrożonych celów zostają bądź nie zostają przezwyciężone” (Trzebiński, 2002). Przykładowe narracje tworzone przez daną osobę zbudowane są w sposób bardziej lub mniej pełny, wokół takiej właśnie struktury (Black i Bower, 1980; Mandler, 1984; Prince, 1982 za: Trzebiński, 2002). Gdy narracje dotyczą własnej osoby, to znaczy, gdy tworząca je osoba jest głównym charakterem w opowiadaniu, to mówimy o autonarracjach (Trzebiński, 2002). Obok rozgrywającej się historii w treść autonarracji wkomponowane są również: rozumienie siebie, swojej sytuacji, swoich motywów i emocji, decyzji i działań oraz ich efektów. Fakt ten ma ważną konsekwencję – kształtuje się narracyjna tożsamość jednostki. Narracyjna tożsamość pozwala jednostce zrozumieć siebie jako podmiot zmieniający się i podmiot w zmieniających się sytuacjach (McAdams, 1989 za: Trzebiński, 2002). Tożsamość w takim ujeciu „nie jest więc katalogiem cech przynależnych trwale mojej osobie, ale historią zmienności mojego losu” (Trzebiński, 2002).
Psychologowie osobowości współcześnie są podzieleni na dwa obozy. Jedni uważają, że cechy osobowości pozostają relatywnie stałe w ciągu życia człowieka. Inni natomiast uważają, że osobowość zmienia się w odpowiedzi na różne sytuacje i konteksty. Jednym z badaczy, który dodał nowe, trzecie podejście jest McAdams, które traktuje koncept tożsamości ludzkiej jako to co manifestuje się w ludzkich tożsamościowych opowieściach (people’s indentity stories). McAdams (1995) zaproponował konstrukt osobowości składający się z trzech poziomów. Poziom 1 to „cechy osobowości” (w rozumieniu np. Big Five), następny to poziom „Charakcteristic Adaptetions” – czyli ludzkie motywacje i dążenia. Jednakże, w jego zamyśle największy nacisk powinno kłaść się na poziom 3, jakim jest „Tożsamość i historie życia (life stories)” – zintegrowanie opowieści o sobie. Na tym poziomie McAdams szuka odpowiedzi na pytania w jaki sposób jednostki szukają znaczenia dla swojego życia, myśląc o sobie jednocześnie w kategoriach indywidualności oraz jako o społecznej jednostce charakteryzowanej przez wiek, etap życia, płeć, etniczność, klasę i kulturę.
Historie życia jako psychologiczne konstrukty osadzone są w empirycznych faktach, takich jak: „Urodziłem się przedwcześnie siódmego lutego 1977”, ale również zawierają treści wychodzących poza fakty, które nadają życiu znaczenie za pomocą uporządkowanej narracji: „Mój ojciec zawsze mówił, że miałem dużo szczęścia, bo przeżyłem przedwczesny poród. Udało mi się pokonać los i teraz zawsze stawiam mu dzielnie czoła”(McAdams i zespół, 1997). Jednocześnie historie życia mogą być oceniane za pomocą tak surowych i pragmatycznych wskaźników jak: spójność, bogactwo opisu i wiarygodność. Jako kluczowe własności historii życia McAdams (1989, 1997) rozróżnił: sceny nuklearne (nuclear scenes) – zapamiętane doświadczenia wczesnodziecięcych zdarzeń zarówno pozytywnych (peak experience) jak i urazowych (nadir experience); wyidealizowany obraz ja (imagoes), który funkcjonuje jako główny charakter w opowiadaniu; linie tematyczne (thematic lines) – powtarzające się sekwencje zorientowane na określony cel oraz ideologiczne tło (ideological setting) – wątki wiary i wartości, które umiejscawiają fabułę w etyczno-religijnym kontekście.
W swojej narracyjnej teorii tożsamości (life-story theory of identity) McAdams (1989, 1997) twierdzi, że poczynając od późnej adolescencji, kobiety i meżczyźni żyjący w nowoczesnych społeczeństwach usiłują konstruować w miarę spójnie zintegrowane opowieści o sobie (autonarracje) by nadać swojemu, niejednokrotnie chaotycznemu życiu, pozory ciągłości i celu. Narracyjne konstruowanie pewnych znaczeń oraz spójnego obrazu siebie może być dla jednostki ważnym psychologicznym wyzwaniem. Według Giddensa (1991, za: McAdams, Diamond, de St. Aubin i Mansfield, 1997) nowoczesność pociąga za sobą problem odkrywania, kontrolowania, rozwijania i kreowania obrazu siebie, jako refleksyjnego projektu, nad którym zachodni człowiek nieustannnie pracuje. Nowoczesne kobiety i meżczyźni projektując indywidualne obrazy siebie (individual selves), korzystają ze wzorców zaczerpniętych z ustalonej tradycji językowej w danej kulturze. Wytwarzają historie życia zawierające: wątki z historii rodzinnej, momenty zwrotne, w których główny charakter doświadcza nowej perspektywy, opisy heroicznych bohaterów wspierających opowiadającego w swoich aspiracjach i przeciwników, którzy stoją na drodze do celu oraz rozstrzygnięcia konfliktów, które doprowadzają zbieg zdarzeń do satysfakcjonującego końca. Jednostka istnieje w kulturze i negocjuje z innymi role i znaczenia, czerpane z „kulturowego repertuaru” i odnoszące się do własnego doświadczenia (Stemplewska-Żakowicz, 2002). Indywidualne narracje poszczególnych osób są wzajemnie uwikłane, często mając wspólną podstawę w jakiejś kolektywnej opowieści. Ilustruje to fragment wywiadu z czterdziestoparoletnim meżczyzną: „Nasza rodzina to zawsze, że tak powiem, służyła Ojczyźnie: dziadek... chyba to był dziadek... mojego dziadka brał udział jeszcze w powstaniu styczniowym, potem wiadomo, dwie wojny światowe, ojciec był w AK. No a teraz brat i ja byliśmy w Solidarności. U nas zawsze tak było: mężczyźni walczyli, a kobiety (śmiech)... opatrywały ich rany” (Stemplewska-Żakowicz, 2002). Narracje dzieci i współmałżonków mogą być współzależne i składać się na ponadindywidualną historię rodziny, która z kolei może być zakorzeniona w kolektywnych narracjach wspólnoty, czy społeczności, ktorej rodzina jest cześcią. Poczynając od roku 1800 przedstawiciele Zachodu coraz bardziej zmagają się z wyzwaniem kreowania nowoczesnego obrazu siebie, który potwierdzałby zarówno podobieństwo do innych jak i indywidualną odrębność (McAdams i zespół, 1997). W obrębie nowoczesności „tożsamości człowieka nie można odnaleźć w zachowaniu, ani w reakcji innych ludzi, ale w zdolności do podtrzymania przebiegającej narracji” (Giddens, 1991, za: McAdams i zespół, 1997). Tożsamość może być zatem spostrzegana jako uwewnętrzniona i ewoluująca historia życia, sposób opowiadania o sobie innym ludziom i sobie samemu poprzez opowiadanie lub zbiór opowiadań wypełnionych okolicznościami, scenami, charakterami, fabułami i tematami. Z tej perspektywy, historia życia może być postrzegana jako konstrukt psychologiczny, dostępny poprzez narracyjne metody, który funkcjonuje jako integralny aspekt osobowości (McAdams i zespół, 1997).
PODOBNE: Problem złożonosci i spójnosci
Ja w podejsciu poznawczym i narracyjnym.
Oles, P., 2003, Wprowadzenie do psychologii
osobowosci, Warszawa: Scholar, r. 9 i 12
