Teoria Eysencka
Osobowość, jak mówi sam Eysenck, stanowi "względnie trwałą organizację charakteru, temperamentu, intelektu i właściwości fizycznych, które determinują specyficzne sposoby przystosowania się do otoczenia". Eysenck doszedł do wniosku, że struktura osobowości jest trójczynnikowa. Te trzy czynniki, traktowane jako wzajemnie niezależne, to: ekstrawersja (E), neurotyczność (N) i psychotyczność (P) .struktura czynników jest hierarchiczna .
E-Typowy ekstrawertyk jest towarzyski, posiada wielu przyjaciół, odczuwa potrzebę prowadzenia rozmów z innymi ludźmi . Potrzebuje podniet z zewnątrz, działa pod wpływem sytuacji, w której aktualnie się znajduje. Ogólnie uważa się go za jednostkę impulsuwną i działającą bez zastanowienia.
Introwertyk z kolei uczucia swe poddaje bardzo dokładnej kontroli. jest powściągliwy, przyjaciół ma niewielu, a w ich doborze jest bardzo wymagający. W działaniu nie jest impulsywny,
Odpowiedni poziom ekstrawersji stanowi, według Eysencka, istotny warunek społecznego zachowania jednostki, a także jej ewentualnej resocjalizacji. Proces wychowania i socjalizacji polega na warunkowaniu określonych zachowań i emocji. U introwertyków warunkowanie przebiega łatwiej, szybciej i silniej, dlatego uwarunkowanie określonych emocji i zachowań będzie zachodziło u nich łatwiej i będzie bardziej trwałe niż u ekstrawertyków.
N-Neurotyzm jest wymiarem, na którego jednym krańcu znajduje się stałość emocjonalna (zrównoważenie emocjonalne), zaś na drugim - niezrównoważenie emocjonalne (neurotyczność).
Osoby neurotyczne są generalnie mało odporne na działanie stresu, ponieważ ich autonomiczny układ nerwowy jest szczególnie wrażliwy, co sprawia, że powstałe emocje są silne i długotrwałe.
P-Psychotyczność to wymiar, którego jeden biegun opisują takie cechy, jak altruizm, empatia i uspołecznienie, drugi biegun zaś opisuje przestępczość, psychopatię i schizofrenię. Osoby uzyskujące wysokie wyniki w skali Psychotyzmu są "zimne, bezosobowe, nie potrafią współczuć, nieprzyjazne, nieufne, dziwaczne, nieskore do wzruszeń, nieszczęśliwe, antyspołeczne.Pojęcie psychotyzmu jest jednak w teorii Eysencka najmniej jasne. Z jednej strony przegląd badań sporządzony przez Eysencka dowodzi, że podwyższone wyniki w skali Psychotyzmu otrzymują więźniowie, schizofrenicy, alkoholicy, narkomani i dzieci z zaburzeniami antyspołecznymi, z drugiej zaś strony inne badania wykazały, że w porównaniu z populacją ogólną podwyższone wyniki w skali P uzyskiwali także artyści odnoszący sukcesy, studenci humanistyki, twórczy pisarze, zawodowi artyści czy angielscy studenci. Zestawienie to dowodzi, że skala P nie tyle mierzy patologię, co niekonwencjonalność charakterystyczną dla "szalonych" artystów.
Teoria "Wielka Piątka".
Osobowość wyznacza pięć czynników, są to: neurotyczność, ekstrawersja, otwartość, ugodowość i sumienność.
Neurotyczność- Odzwierciedla przystosowanie emocjonalne versus emocjonalne niezrównoważenie Oznacza podatność na przeżywanie negatywnych emocji (strach, zmieszanie, niezadowolenie, gniew, poczucie winy, wrażliwość na stres psychologiczny). Składnikami neurotyczności są:
Lęk (anxiety) - tendencja do reagowania napięciem i strachem, nerwowość, skłonność do martwienia się.
Agresywna wrogość (angry hostility) - tendencja do doświadczania gniewu i irytacji, choć niekoniecznie wyrażanych na zewnątrz.
Depresja (depression) - tendencja do doświadczania poczucia winy, smutku, bezradności i samotności.
Impulsywność (impulsiveness) - niezdolność do kontrolowania pragnień i popędów.
Nadwrażliwość (vulnerability) - podatność na stres, niezdolność do zmagania się ze stresem, tendencja do reagowania poczuciem bezradności i paniką w trudnych sytuacjach.
Nadmierny samokrytycyzm (self-consciousness) - niskie poczucie własnej wartości, wstydliwość i poczucie zmieszania w obecności innych.
Ekstrawersja-Jest wymiarem charakteryzującym jakość i ilość interakcji społecznych oraz poziom aktywności, energii i zdolność do odczuwania pozytywnych emocji. Osoby ekstrawertywne są zatem nie tylko przyjacielskie i rozmowne, ale także skłonne do zabawy i poszukiwania stymulacji oraz wykazują optymizm życiowy i pogodny nastrój.
INTROWERTYKÓW natomiast charakteryzuje brak cech ekstrawertyków, a nie ich przeciwność. będzie to zatem: rezerwa w kontaktach towarzyskich, brak optymizmu, preferencja do przebywania w samotności i nieśmiałość. Introwertykowi nie zależy na towarzystwie, ponieważ woli być sam, natomiast neurotyk może pragnąć towarzystwa, ale jednocześnie obawiać się kontaktów społecznych.
Składniki wymiaru ekstrawersji:
Towarzyskość (gregariousness) - zakres i ilość utrzymywanych kontaktów z ludźmi.
Serdeczność (warmth) - zdolność do utrzymywania związków z innymi ludźmi, przyjacielskość.
Asertywność (assertiveness) - tendencje dominatywne i przywódcze.
Aktywność (activity) - tempo, wigor, energia, potrzeba bycia zajętym i zaangażowanym.
Poszukiwanie doznań (excitement-seeking) - poszukiwanie podniet i stymulacji, np. ryzyka, stymulacji sensorycznej.
Emocjonalność w zakresie pozytywnych emocji (positive emotions) - tendencja do reagowania pozytywnymi emocjami, np. radością, poczuciem szczęścia oraz generalnie pogodny nastrój i optymizm życiowy.
Otwartość na doświadczenie-Tendencje jednostki do poszukiwania i pozytywnego wartościowania doświadczeń życiowych, tolerancję wobec nowości i ciekawość poznawczą. Osoby o niskiej otwartości są konwencjonalne w zachowaniu i konserwatywne w poglądach. Składniki otwartości na doświadczenie:
Wyobraźnia (fantasy)- fantazja i żywa, twórcza wyobraźnia.
Estetyka (aestethics) - wrażliwość estetyczna, zainteresowanie sztuką.
Uczucia (feelings) - otwartość na stany emocjonalne innych ludzi.
Działania (actions) - aktywne poszukiwanie nowych bodźców.
Idee (ideas) - intelektualna ciekawość, zainteresowania filozoficzne.
Wartości (values) - gotowość do analizy wartości społecznych, politycznych i religijnych, odwrotność dogmatyzmu.
Ugodowość-Opisuje pozytywne versus negatywne nastawienie do innych ludzi, orientację interpersonalną przejawiającą się w altruizmie versus antagonizmie, doświadczanych w uczuciach, myślach i działaniu. Osoby o ugodowym nastawieniu są sympatyczne wobec innych i skłonne do udzielania innym pomocy oraz sądzą, że inni mają identyczne postawy, jak one.
. Składniki ugodowości:
Zaufanie (trust) - przekonanie, że inni mają uczciwe intencje versus sceptycyzm i cynizm oraz przekonanie, że inni mogą być nieuczciwi i niebezpieczni.
Prostolinijność (strightforwardness) - prostoduszność, szczerość i naiwność społeczna, versus tendencja do manipulowania innymi ludźmi.
Altriuzm (altruism) - tendencja do koncentrowania się na potrzebach innych ludzi i udzielania im pomocy versus egocentryzm.
Ustępliwość (compliance) - sposób reagowania na konflikty interpersonalne: powściąganie agresywności, potulność i łagodność oraz tendencja by "wybaczyć i zapomnieć" versus agresywność i tendencje rywalizacyjne.
Skromność (modesty) - realistyczny stosunek do samego siebie, brak tendencji do faworyzowania własnej osoby versus przekonanie o własnej wyższości i tendencje narcystyczne.
Skłonność do rozczulania się (tender-mind-edness) - przejawianie uczuciowości i sympatii do innych, wspieranie organizacji i akcji charytatywnych versus racjonalność i rzeczowość w kontaktach z innymi oraz "mała wrażliwość na ludzkie problemy społeczno-bytowe".
Sumienność-Charakteryzuje stopień zorganizowania, wytrwałości i motywacji jednostki w działaniach zorientowanych na cel (opisuje stosunek człowieka do pracy), jej składnikami są:
Kompetencja (competence) - przekonanie o możliwościach radzenia sobie w życiu versus przekonanie o braku sprawności i braku umiejętności radzenia sobie z zadaniami.
Skłonność do utrzymywania porządku (order) - uporządkowanie, staranność i schludność versus brak metodyczności i porządku w życiu oraz działaniu.
Obowiązkowość (dutifulness) - ścisłe kierowanie się własnymi zasadami, np. moralnymi versus zawodność i nierzetelność.
Dążenie do osiągnięć (achievement striving) - wysoki poziom aspiracji i silna motywacja do osiągnięcia sukcesów w życiu, duże zaangażowanie w pracę, ale i skłonność do pracoholizmu, versus brak ambicji, brak jasno sprecyzowanych celów życiowych i rozleniwienie.
Samodyscyplina (self-discipline) - umiejętność samomotywowania się, by ukończyć rozpoczęte zadania, nawet jeśli nie są atrakcyjne versus tendencja do porzucania zadań przed ich zakończeniem.
Rozwaga (deliberation) - skłonność do starannego rozważania problemu przed podjęciem decyzji i rozpoczęciem działania versus impulsywność przy podejmowaniu decyzji, ale i spontaniczność oraz umiejętność podejmowania szybkich decyzji, jeśli jest to niezbędne.
Osobowość, jak mówi sam Eysenck, stanowi "względnie trwałą organizację charakteru, temperamentu, intelektu i właściwości fizycznych, które determinują specyficzne sposoby przystosowania się do otoczenia". Eysenck doszedł do wniosku, że struktura osobowości jest trójczynnikowa. Te trzy czynniki, traktowane jako wzajemnie niezależne, to: ekstrawersja (E), neurotyczność (N) i psychotyczność (P) .struktura czynników jest hierarchiczna .
E-Typowy ekstrawertyk jest towarzyski, posiada wielu przyjaciół, odczuwa potrzebę prowadzenia rozmów z innymi ludźmi . Potrzebuje podniet z zewnątrz, działa pod wpływem sytuacji, w której aktualnie się znajduje. Ogólnie uważa się go za jednostkę impulsuwną i działającą bez zastanowienia.
Introwertyk z kolei uczucia swe poddaje bardzo dokładnej kontroli. jest powściągliwy, przyjaciół ma niewielu, a w ich doborze jest bardzo wymagający. W działaniu nie jest impulsywny,
Odpowiedni poziom ekstrawersji stanowi, według Eysencka, istotny warunek społecznego zachowania jednostki, a także jej ewentualnej resocjalizacji. Proces wychowania i socjalizacji polega na warunkowaniu określonych zachowań i emocji. U introwertyków warunkowanie przebiega łatwiej, szybciej i silniej, dlatego uwarunkowanie określonych emocji i zachowań będzie zachodziło u nich łatwiej i będzie bardziej trwałe niż u ekstrawertyków.
N-Neurotyzm jest wymiarem, na którego jednym krańcu znajduje się stałość emocjonalna (zrównoważenie emocjonalne), zaś na drugim - niezrównoważenie emocjonalne (neurotyczność).
Osoby neurotyczne są generalnie mało odporne na działanie stresu, ponieważ ich autonomiczny układ nerwowy jest szczególnie wrażliwy, co sprawia, że powstałe emocje są silne i długotrwałe.
P-Psychotyczność to wymiar, którego jeden biegun opisują takie cechy, jak altruizm, empatia i uspołecznienie, drugi biegun zaś opisuje przestępczość, psychopatię i schizofrenię. Osoby uzyskujące wysokie wyniki w skali Psychotyzmu są "zimne, bezosobowe, nie potrafią współczuć, nieprzyjazne, nieufne, dziwaczne, nieskore do wzruszeń, nieszczęśliwe, antyspołeczne.Pojęcie psychotyzmu jest jednak w teorii Eysencka najmniej jasne. Z jednej strony przegląd badań sporządzony przez Eysencka dowodzi, że podwyższone wyniki w skali Psychotyzmu otrzymują więźniowie, schizofrenicy, alkoholicy, narkomani i dzieci z zaburzeniami antyspołecznymi, z drugiej zaś strony inne badania wykazały, że w porównaniu z populacją ogólną podwyższone wyniki w skali P uzyskiwali także artyści odnoszący sukcesy, studenci humanistyki, twórczy pisarze, zawodowi artyści czy angielscy studenci. Zestawienie to dowodzi, że skala P nie tyle mierzy patologię, co niekonwencjonalność charakterystyczną dla "szalonych" artystów.
Teoria "Wielka Piątka".
Osobowość wyznacza pięć czynników, są to: neurotyczność, ekstrawersja, otwartość, ugodowość i sumienność.
Neurotyczność- Odzwierciedla przystosowanie emocjonalne versus emocjonalne niezrównoważenie Oznacza podatność na przeżywanie negatywnych emocji (strach, zmieszanie, niezadowolenie, gniew, poczucie winy, wrażliwość na stres psychologiczny). Składnikami neurotyczności są:
Lęk (anxiety) - tendencja do reagowania napięciem i strachem, nerwowość, skłonność do martwienia się.
Agresywna wrogość (angry hostility) - tendencja do doświadczania gniewu i irytacji, choć niekoniecznie wyrażanych na zewnątrz.
Depresja (depression) - tendencja do doświadczania poczucia winy, smutku, bezradności i samotności.
Impulsywność (impulsiveness) - niezdolność do kontrolowania pragnień i popędów.
Nadwrażliwość (vulnerability) - podatność na stres, niezdolność do zmagania się ze stresem, tendencja do reagowania poczuciem bezradności i paniką w trudnych sytuacjach.
Nadmierny samokrytycyzm (self-consciousness) - niskie poczucie własnej wartości, wstydliwość i poczucie zmieszania w obecności innych.
Ekstrawersja-Jest wymiarem charakteryzującym jakość i ilość interakcji społecznych oraz poziom aktywności, energii i zdolność do odczuwania pozytywnych emocji. Osoby ekstrawertywne są zatem nie tylko przyjacielskie i rozmowne, ale także skłonne do zabawy i poszukiwania stymulacji oraz wykazują optymizm życiowy i pogodny nastrój.
INTROWERTYKÓW natomiast charakteryzuje brak cech ekstrawertyków, a nie ich przeciwność. będzie to zatem: rezerwa w kontaktach towarzyskich, brak optymizmu, preferencja do przebywania w samotności i nieśmiałość. Introwertykowi nie zależy na towarzystwie, ponieważ woli być sam, natomiast neurotyk może pragnąć towarzystwa, ale jednocześnie obawiać się kontaktów społecznych.
Składniki wymiaru ekstrawersji:
Towarzyskość (gregariousness) - zakres i ilość utrzymywanych kontaktów z ludźmi.
Serdeczność (warmth) - zdolność do utrzymywania związków z innymi ludźmi, przyjacielskość.
Asertywność (assertiveness) - tendencje dominatywne i przywódcze.
Aktywność (activity) - tempo, wigor, energia, potrzeba bycia zajętym i zaangażowanym.
Poszukiwanie doznań (excitement-seeking) - poszukiwanie podniet i stymulacji, np. ryzyka, stymulacji sensorycznej.
Emocjonalność w zakresie pozytywnych emocji (positive emotions) - tendencja do reagowania pozytywnymi emocjami, np. radością, poczuciem szczęścia oraz generalnie pogodny nastrój i optymizm życiowy.
Otwartość na doświadczenie-Tendencje jednostki do poszukiwania i pozytywnego wartościowania doświadczeń życiowych, tolerancję wobec nowości i ciekawość poznawczą. Osoby o niskiej otwartości są konwencjonalne w zachowaniu i konserwatywne w poglądach. Składniki otwartości na doświadczenie:
Wyobraźnia (fantasy)- fantazja i żywa, twórcza wyobraźnia.
Estetyka (aestethics) - wrażliwość estetyczna, zainteresowanie sztuką.
Uczucia (feelings) - otwartość na stany emocjonalne innych ludzi.
Działania (actions) - aktywne poszukiwanie nowych bodźców.
Idee (ideas) - intelektualna ciekawość, zainteresowania filozoficzne.
Wartości (values) - gotowość do analizy wartości społecznych, politycznych i religijnych, odwrotność dogmatyzmu.
Ugodowość-Opisuje pozytywne versus negatywne nastawienie do innych ludzi, orientację interpersonalną przejawiającą się w altruizmie versus antagonizmie, doświadczanych w uczuciach, myślach i działaniu. Osoby o ugodowym nastawieniu są sympatyczne wobec innych i skłonne do udzielania innym pomocy oraz sądzą, że inni mają identyczne postawy, jak one.
. Składniki ugodowości:
Zaufanie (trust) - przekonanie, że inni mają uczciwe intencje versus sceptycyzm i cynizm oraz przekonanie, że inni mogą być nieuczciwi i niebezpieczni.
Prostolinijność (strightforwardness) - prostoduszność, szczerość i naiwność społeczna, versus tendencja do manipulowania innymi ludźmi.
Altriuzm (altruism) - tendencja do koncentrowania się na potrzebach innych ludzi i udzielania im pomocy versus egocentryzm.
Ustępliwość (compliance) - sposób reagowania na konflikty interpersonalne: powściąganie agresywności, potulność i łagodność oraz tendencja by "wybaczyć i zapomnieć" versus agresywność i tendencje rywalizacyjne.
Skromność (modesty) - realistyczny stosunek do samego siebie, brak tendencji do faworyzowania własnej osoby versus przekonanie o własnej wyższości i tendencje narcystyczne.
Skłonność do rozczulania się (tender-mind-edness) - przejawianie uczuciowości i sympatii do innych, wspieranie organizacji i akcji charytatywnych versus racjonalność i rzeczowość w kontaktach z innymi oraz "mała wrażliwość na ludzkie problemy społeczno-bytowe".
Sumienność-Charakteryzuje stopień zorganizowania, wytrwałości i motywacji jednostki w działaniach zorientowanych na cel (opisuje stosunek człowieka do pracy), jej składnikami są:
Kompetencja (competence) - przekonanie o możliwościach radzenia sobie w życiu versus przekonanie o braku sprawności i braku umiejętności radzenia sobie z zadaniami.
Skłonność do utrzymywania porządku (order) - uporządkowanie, staranność i schludność versus brak metodyczności i porządku w życiu oraz działaniu.
Obowiązkowość (dutifulness) - ścisłe kierowanie się własnymi zasadami, np. moralnymi versus zawodność i nierzetelność.
Dążenie do osiągnięć (achievement striving) - wysoki poziom aspiracji i silna motywacja do osiągnięcia sukcesów w życiu, duże zaangażowanie w pracę, ale i skłonność do pracoholizmu, versus brak ambicji, brak jasno sprecyzowanych celów życiowych i rozleniwienie.
Samodyscyplina (self-discipline) - umiejętność samomotywowania się, by ukończyć rozpoczęte zadania, nawet jeśli nie są atrakcyjne versus tendencja do porzucania zadań przed ich zakończeniem.
Rozwaga (deliberation) - skłonność do starannego rozważania problemu przed podjęciem decyzji i rozpoczęciem działania versus impulsywność przy podejmowaniu decyzji, ale i spontaniczność oraz umiejętność podejmowania szybkich decyzji, jeśli jest to niezbędne.
